J. van Grondelle 
Dotterbloemlaan 14 
2555 IN Den Haag.

Den Haag 8 maart 1999

Geachte Heer Wilmink,

Hierbij zend ik u mijn krabbeltje over 
het joodse ziekenhuis. 
Ik had niet gedacht, dat het opschrijven 
van een herinnering na zoveel jaren nog 
zoveel emoties zou losmaken. Degene, die 
in het ziekenhuis piano speelde, was ik. 
Terwijl je het opschrijft, beleef je het 
weer. Doe met het verhaaltje wat u wilt, ik hoop 
dat het leesbaar is.

Vriendelijke groeten. 

J. van Grondelle.

Deze poort gaf toegang tot de tuin en ingang van 
het joodse ziekenhuis. In de tuin was ook een 
klein mortuarium. Het was een klein gezellig ziekenhuis. Er waren niet alleen joodse patiënten, maar ook 
niet-joodse patiënten ,als in een gemeente- 
ziekenhuis even geen plaats was. Patiënten 
vroegen vaak zelf om naar het joodse ziekenhuis in de Schietbaan laan gebracht te worden omdat het 
er gezelliger was - en het eten ook smakelijker - dan in zo'n groot ziekenhuis als Coolsingel en 
Bergweg (Gemeenteziekenhuizen ). Op sommige dagen werd bijv. de piano uit de 
zusterskamer de gang ingereden, waar de zieken 
kamers op uit kwamen. De deuren gingen dan 
open. Er werd piano gespeeld, vaak verzoek
nummers van patiënten. Het zusterkoortje zong b.v. "Geschichten aus dem Wienerwald" 
van J. Strauss. Op de interne afdeling was een patiënt met een hele mooie tenor, die 
liederen van Schubert zong. Patiënten, die 
mochten rondlopen, kwamen om de piano staan 
en zochten uit de muziekalbums, wat zij graag 
wilden horen. Als het een populaire schlager 
was, zongen bijna alle patiënten mee. Bekende joodse artiesten zijn patiënt geweest in het joodse ziekenhuis; o.a. Louis Davids, 
geboren in de Rotterdamse Zandstraat. Hij 
droeg het joodse ziekenhuis een warm hart toe en vergat zijn minder met aardse goederen bedeelde 
geloofsgenoten nimmer. 

Er waren ook bekende straattypes bij zoals 
het destijds bekende tweetal, dat rond 
Kerstmis en jaarwisseling met de Enkhuizer 
almanak leurde. Dan klonk hun enigszins naargeestige roep; "almana-a-ak, 
almana-a-ak", waarbij de kleinste van de twee 
geregeld in het rond draaide om te zien of er 
soms kopers uit de huizen kwamen. Eens kwam de langste van de twee in het ziekenhuis terecht. De kleine kwam op bezoek 
en liep, steeds ronddraaiend, de zaal in. Zoals hij dat gewend was op straat te doen. 
Joodse marktkooplui in het ziekenhuis, nog 
niet helemaal bij uit narcose, waren in hun 
onderbewustzijn al met de negotie bezig en 
lagen hun laken te meten onder de aanbeveling 
"vooruit dan maar, vijfendertig cent een el" Gedetineerden uit de strafgevangenis aan de 
Noordsingel waren graag in het joodse 
ziekenhuis. Als ze in het ziekenhuis liggen 
telt hun straftijd door. Ze deden dus alles om in het ziekenhuis te komen. Er werd er één gebracht die een stuk vork met de vier tanden had ingeslikt. De vork is ver
wijderd en een paar weken, nadat hij hersteld 
naar de gevangenis was teruggebracht, kwam 
hij weer in het ziekenhuis omdat hij het 
lemmet van een aardappelmesje had ingeslikt. 
Toen de chirurg - ik meen dr. Fokkens - de 
gedetineerde had geopereerd, zei deze later 
"dokter zet er maar drukknopen aan, want ik 
kom toch weer terug". 

Als een gevangene in het ziekenhuis lag, was er dag en nacht een rechercheur aanwezig om te 
zorgen, dat de patiënt niet de benen nam. Een intern patiëntie was Max, een christen 
jongetje, die als heel klein hummeltje was 
opgenomen in het ziekenhuis, omdat hij een 
ernstige vorm van diabetes had. Dr. Elzas was een gerenommeerd arts voor interne ziekten Hij heeft Max jaren onder behandeling gehad. Max is - ik meen - op 12 Jarige leeftijd 
naar huis gegaan en kon dank zij het uitgekiende 
dieet en insuline een normaal leven leiden, voor die 
tijd (± 1934) vrij uitzonderlijk. De verpleegsters waren niet allemaal joods. 
er waren een aantal christen verpleegsters, 
waaronder mijn zuster, het was echter een 
hechte groep, die wat voor elkaar, maar 
vooral voor de patiënten wat over hadden. 
De directrice, eerst Zr. van Rijn, daarna Zr. E. den Hartog. ging iedere dag langs alle 
patiënten, die bij haar hun hart konden 
uitstorten. 

Toen kwam 10 mei 1940. De eerste bom in 
Rotterdam viel op eerste Pinksterdag op de hoek 
van de Heemraadssingel en Schietbaanlaan. Het ziekenhuis bood onmiddellijk hulp Een hulp, die niet mocht baten. Door steeds weer nieuwe instortingen heeft men de mensen 
onder het puin niet kunnen bereiken,
 

Op 14 mei 1940 (onder het bombardement) kwam 
een noodkreet van het Coolsingel-ziekenhuis 
om hulp. De directrice van dit ziekenhuis was de mening toegedaan, dat de gezonde 
mensen nu vóór de zieken gingen en had met 
koffertje het ziekenhuis verlaten. Inmiddels had de chirurgische barak een voltreffer gehad, 
maar brandde. Zr. den Hartog gaf leiding en hulp bij de 
evacuatie van de patiënten naar andere 
ziekenhuizen, ook naar het joodse ziekenhuis. 
Niet lang daarna mochten er geen christen 
patiënten meer in het joodse ziekenhuis 
aanwezig zijn, evenals de niet joodse 
verpleegsters.

Zr. den Hartog nam zoveel mogelijk joodse 
mensen op in het ziekenhuis, ziek of niet. 
Er stonden zelfs bedden op de gang. Ze hoopte, dat de bezetter de zieke joden niet zou ophalen, zoals met de gezonde joden al was gebeurd. Ze hoopte dit te kunnen rekken en op een wonder, dat de bevrijding spoedig zou komen. De 
Duitsers waren al uit Afrika verdreven en ze dreigden ook Italië te moeten verlaten. Bovendien was haar ter ore 
gekomen, dat te eniger tijd het hele 
ziekenhuis naar Westerbork zou worden 
overgebracht, want daar was een ziekenhuis 
nodig. Hier klampte men zich aan vast. 

Helaas, op 26 februari 1943 reden door 
deze poort de vrachtwagens van de Grüne 
Polizei de tuin van het Joodse Ziekenhuis 
in om niet zo lang daarna volgeladen met mensen als veevervoer, er weer uit te 
rijden. Een paar handen kwamen onder 
het groene zeil uit ten afscheid. 

Een tornado had in het ziekenhuis 
geen grotere ravage kunnen aanrichten. 

Jetje.